Program ten jest oparty na komponentach klinicznego modelu patogenezy jąkania (V. Lechta 1999, 2000b, 2006), ukierunkowuje się go nie tylko na dysfluencję, ale także na napięcie psychiczne i nadmierny wysiłek, których terapię integruje się w całościowy system.
W ramach integracyjnego programu terapeutycznego sprawdziła się przy terapii dysfluencji koncepcja techniki fonograforytmicznej (bliżej zob. V. Lechta 2000, 2006). Mówiąc w wielkim uproszczeniu, przy aplikacji techniki fonograforytmicznej staramy się zintegrować procesy prawopółkulowe („graforytmika", tj. połączenie działania graficznego i rytmicznego mówienia) z procesami le- wopółkulowymi (analizą i syntezą fonologiczną, formułowaniem wypowiedzi) w jedną całość -,,fonograforytmiki", w celu osiągnięcia ich synchronizacji. W ten sposób zostaje bezpośrednio wywołane przeżycie fluencji i uzyskania kontroli nad wypowiedzią. Równocześnie eliminujemy możliwość nacisku czasowego jedno-, dwusekundowymi pauzami między aktami mowy, dzięki czemu m.in. działamy w kierunku redukowania napięcia psychicznego.
Eliminowanie objawów wegetatywnych związanych z nadmiernym wysiłkiem przy pokonywaniu dysfluencji można realizować w ramach wprowadzenia w stan relaksacji i późniejszej komunikacji w zrelaksowanym stanie. Tak jak w klinicznym obrazie jąkania nadmierny wysiłek przeplata się z napięciem psychicznym, również relaksacja jako technika terapeutyczna powoduje zwykle ustąpienie nadmiernego wysiłku (rozluźnienie mięśni aparatu artykulacyjnego) i napięcia psychicznego.
Terapia rozwiniętego napięcia psychicznego należy do kompetencji psychologa psychiatry: psychoterapia jest tu długotrwała, a jako technikę uzupełniającą w ramach terapii napięcia psychicznego można stosować niektóre elementy hathajogi, ukierunkowane na relaksację, rozluźnienie z ćwiczeniem prawidłowego oddychania. W odpowiednich (końcowych) fazach możemy uzupełnić relaksację przećwiczeniem fonacji. U młodszych dzieci można stosować tzw. jogę dziecięcą.
Zmiana paradygmatu przy terapii jąkania przejawia się zwłaszcza w intensywnym przenikaniu lingwistyki do tej dziedziny. Do tradycyjnej dziedziny logopedia – medycyna – psychologia przystępuje lingwistyka. Jest to związane zwłaszcza z aktualnymi pytaniami odnoszącymi się do analizy pauz/dysfluencji, na które odpowiedzi są ważne z punktu widzenia diagnostyki dyferencjalnej i ukierunkowanej terapii, a które bez pomocy wiedzy z obszaru lingwistyki z trudnością dają się określić. Jeżeli chodzi o konkretne procedury terapeutyczne, w przybliżeniu przed 20 laty G. Wirth wspominał o istnieniu ok. 250 różnych procedur terapii jąkania. Na przestrzeni kolejnych lat liczba ta jeszcze się zwiększyła. Dotychczas nie ma powszechnie przyjętej procedury terapeutycznej, a terapia jest często przeprowadzana tylko metodą prób i błędów. Do dziś nie ma leku, który by wyleczył osobę z jąkania.
Maksymalnym celem terapii jest zlikwidowanie wszystkich trzech zbiorów symptomów (dysfluencja, napięcie psychiczne, nadmierny wysiłek) i osiągnięcie spontanicznej fluencji. Nie w każdym przypadku cel ten jest możliwy. Wtedy relatywnym celem jest osiągnięcie monitorowanej fluencji lub dysfluencji możliwej do zaakceptowania. Przy monitorowanej fluencji chodzi o płynną mowę, której utrzymanie wymaga samokontroli ze strony jąkającego się, aby w razie potrzeby potrafił bezpośrednio zastosować technikę terapeutyczną, którą przyswoił sobie z pomocą logopedy. Osiągamy więc płynność, jednak mówiący tak człowiek jest czasem w podobnej sytuacji jak niektórzy ludzie niesłyszący, mówiący mową dźwiękową, ale za cenę bardzo wyczerpującej samokontroli. Przy dysfluencji możliwej do zaakceptowania może wystąpić sporadyczne lekkie jąkanie, ale bez nadmiernego wysiłku i bez napięcia psychicznego (V. Lechta 2004). Podczas gdy przy jąkaniu początkowym za cel obieramy z reguły fluencję spontaniczną, to im bardziej obraz kliniczny zmierza do chroniczności i im człowiek z chronicznym jąkaniem jest starszy, tym częściej za cel bierzemy fluencję monitorowaną lub dysfluencję możliwą do zaakceptowania: zawsze według obrazu klinicznego, potencjału terapeutycznego i motywacji konkretnego jąkającego się człowieka.
Przy ekstrafenomenowej diagnostyce dyferencjalnej chodzi o odróżnienie jąkania od innych rodzajów ZZK: przede wszystkim od dysfluencji, które mogą występować przy innych obrazach klinicznych, a których nie można diagnozować jako „właściwego” jąkania.
Mowa tu zwłaszcza o różnicowaniu jąkania: od dysfluencji rozwojowych, dysfluencji neurogennych (tu dysfluencja jest zwykle symptomem towarzyszącym niektórym chorobom neurologicznym - np. MPD), dysfluencji psychogennych (zwykle są przejawem chorób psychicznych) do dysfluencji na bazie zaburzonego rozwoju mowy (mogą być objawem problemów przy wyszukiwaniu słów) lub niewyraźnej mowy.
Przy identyfikowaniu niepłynności istnieje możliwość pomiaru bezpośredniego. Możemy na przykład obliczyć średnią częstotliwość jąkania w określonym czasie (zwykle na minutę) lub procent niepłynnych słów/sylab spośród wszystkich wypowiedzianych. Tę możliwość wykorzystujemy również przy ustalaniu skuteczności terapii (porównanie ilości/procentu dysfluencji przy badaniu wstępnym, kontrolnym, końcowym). Z reguły są tu analizowane zapisy zawierające minimalnie 100 lub więcej słów.
Sama kwantyfikacja dysfluencji jednak zwykle nie wystarczy. Jest tak dlatego, że prosta suma dysfluencji jeszcze nie świadczy o ich stopniu, jeden typ niepłynności może być cięższy niż inny, a także dlatego, że przy integracyjnym pojmowaniu jąkania należy uwzględniać również inne składowe obrazu klinicznego niż te, które tu scharakteryzowaliśmy. Na przykład nawet przy lekkich dysfluencjach poważne napięcie psychiczne moze poga prognozę o wiele bardziej niż cięższe dysfluencje, które nie są związane ze op cyzowanym napięciem psychicznym (V. Lechta 2004). Ocenę jakościową dys fluencji zwykle realizujemy na podstawie przepisania próbki mowy za pomocą specjalnych znaków transkrypcyjnych. W interesie kompleksowości transkrybujemy przy tym nie tylko dysfluencje, ale także najbardziej podstawowe objawy nadmiernego wysiłku i napięcia psychicznego.
Jak już powiedzieliśmy, nadmierny wysiłek jest związany z tzw. ucieczkowym zachowaniem ludzi jąkających się. Ponieważ chcą oni zwykle jak najszybciej "uciec" z momentu jąkania, przyspieszają tempo mowy, podwyższają głos, pomagają sobie gestem, mimiką itd. Te konkretne przejawy - chodzi o zaburzone zachowanie konwerbalne (patrz geneza jąkania) - oceniamy w specjalnym arkuszu. Zaznaczamy w nim konkretne objawy zaburzonego zachowania konwerbalnego (np. dotyczące kończyny, twarz, tułów, objawy wegetatywne) i równocześnie oceniamy ich stopień. Zwykle przy tym używamy skali oceny symptomów zaburzonej zdolności komunikacyjnej.
Precyzyjne ustalenie napięcia psychicznego jest zadaniem diagnostyki psychologicznej/psychiatrycznej. W ramach diagnostyki logopedycznej stosujemy procedury, które przynajmniej orientacyjnie wskazują na możliwe istnienia napięcia psychicznego związanego z potrzebą komunikacji. W przypadku kiedy rzeczywiście pojawiają się niektóre obawy, konieczna jest konsultacja z psychologiem lub psychiatrą.
Wśród procedur orientacyjnych sprawdzają się niektóre kwestionariusze, np. uzupełnianie zdań. Zdania w rodzaju: "Kiedy ludzie rozmawiają, przestaną kiedy...", są otwarte do tego stopnia, że umożliwiają uzupełnienia absolutnie niezwiązane z jąkaniem, a także uzupełnienia, które mają wyraźny związek z napięciem psychicznym. Oprócz tego możemy dziecku z jąkaniem pokazywać obrazki z różnymi sytuacjami komunikacyjnymi (np. zabawa z kotek, rozmowa z człowiekiem na ulicy itp.). Dziecko odpowiada na pytania, które są celowo konstruowane jako projekcyjne, np.: "Jak się czuje ta dziewczynka na obrazku, kiedy ma się zwrócić do pana na ulicy?".
Badanie jąkania wiąże się często z konsyliarnymi badaniami wielu specjalistów w ramach diagnostyki transdyscyplinarnej (logopeda, foniatra, psycholog, neurolog, psychiatra itd.). Przy integracyjnej diagnostyce logopedycznej dążymy do zidentyfikowania typu, formy, stopnia i patogenezy jąkania, jego ewentualnych innych osobliwości i następstw. Opieramy się na naszym klinicznym modelu, ewentualnie modelu patogenezy jąkania. Chodzi o integracyjne podejście w wielu kierunkach: analizujemy wszystkie trzy komponenty obrazu klinicznego, tj.: dysfluencję w mowie, napięcie psychiczne i nadmierny wysiłek, oraz ich osobliwości z kryterium jakościowego i ilościowego. Dla potrzeb kompleksowej analizy wypowiedzi należy uzyskać materiał w formie zapisu wideo lub przynajmniej zapisu audio spontanicznej komunikacji człowieka jąkającego się w jego naturalnym (domowym) środowisku oraz jego komunikacji w ramach diagnostyki (przy realizacji różnych zamierzeń komunikacyjnych).
Staramy się zarejestrować i ocenić: spontaniczna wypowiedź (dialog), monolog, czytanie (w przybliżeniu od 7.-8. roku życia), oraz obrazków sytuacyjnych (dla dzieci, które nie potrafią czytać), uzupełnianie zdań, mowę symultaniczną itd. Wyniki kompleksowej diagnostyki są zaznaczane w specjalnym arkuszu (sł. balbutiogram). Zwykle całe badanie jest podzielone na kilka etapów. Ponieważ terapia jąkania jest z góry długotrwała, często dochodzi do przenikania diagnostyki i terapii (terapia diagnostyczna, diagnostyka terapeutyczna).
Relewantne źródła podają zgodnie siedem podstawowych typów dysfluencji:
Do innych, relatywnie częstych objawów związanych z dysfluencją należą również problemy z fonacją. Czasem spotykamy się z przerywanym, nieregularnym lub powierzchownym oddychaniem.
Jeżeli chodzi o lokalizacje, bardzo często dysfluencje występują na początku zdań, przy rozpoczęciu mówienia, głoskach zwartych (problemy z pokonaniem zwarcia). Dysfluencje zanikają często przy śpiewaniu, co wielu rodziców wprowadza w błąd (sądzą, że to dowodzi, że dziecko ze swojego problemu wyrośnie).
Każda wypowiedź wymaga określonego wysiłku związanego z mechanizmem mówienia. W zwykłej komunikacji nie rejestrujemy nadmiernego wysiłku fizycznego przy wypowiedzi. Przy jąkaniu jednak chodzi o nadmierny wysiłek, który człowiek musi włożyć nawet w zwykłą wypowiedź.
Zwiększony wysiłek jest zwykle zauważalny na zewnątrz: oznaki napięcia mięśniowego, wyraźny wysiłek fizyczny przy pokonywaniu blokad aparatu artykulacyjnego, który może się przejawiać grymasami, wyraźną gestykulacją, ewentualnie różnymi objawami wegetatywnymi (zaczerwienienie, pocenie) itp. Chodzi zwykle o objawy nazywane zaburzonym zachowaniem konwerbalnym - działa ono zakłócając z uwagi na treść komunikacji, zamierzenie komunikacyjne i z uwagi na sam fakt komunikacyjny. Istnieje wiele różnych przejawów zaburzonego zachowania konwerbalnego przy jąkaniu: grymasy pomagające pokonać niepłynność, niestosowne, rażące gesty zniesienie blokady przy mówieniu itd. Zaburzone zachowanie konwerbalne może się manifestować często jak przejaw napięcia psychicznego, a zwłaszcza jako przejaw nadmiernego wysiłku przy wypowiedzi. Zaburzone zachowanie konwerbalne jako przejaw napięcia psychicznego ma wyraźne tło psychiczne (np. tiki związane z zakłopotaniem przy komunikowaniu), podczas gdy w drugim przypadku ma ewidentne tło fizjologiczne.
